Zakończenie kolejnego etapu prac nad konserwacją nowożytnych rękopisów bibliotecznych

Zakończyły się prowadzone od początku lipca br. prace w ramach projektu „IV etap kompleksowej konserwacji zachowawczej zbioru rękopisów bibliotecznych nowożytnych z zasobu Archiwum Polskiej Prowincji Dominikanów”. Polska Prowincja Dominikanów otrzymała na ten cel dofinansowanie ze środków Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych.

W 2023 r. Archiwum Polskiej Prowincji Dominikanów w Krakowie kontynuowało prace konserwatorskie w kolekcji archiwalnej pod nazwą „Zbiór rękopisów bibliotecznych nowożytnych”. Licząca blisko osiemset ksiąg, zalicza się do największych zespołów przechowywanych w Archiwum. Osobliwa nazwa zbioru wynika z faktu, że w jego skład wchodzą rękopisy braci dominikanów przechowywane przez stulecia w bibliotece klasztoru krakowskiego oraz książnicach innych klasztorów położonych na ziemiach Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Wśród rękopisów znajdowały się księgi uratowane w czasie kasat klasztorów dominikańskich w zaborze rosyjskim po 1831 i 1864 r., a także w zaborze pruskim po 1835 r. Wśród akcji ratunkowych wyróżnia się ta, która została przeprowadzona przez o. Wincentego Podlewskiego OP. W latach 1882 i 1897 udało mu się przetransportować do Lwowa i Krakowa zbiory biblioteczne i archiwalne ocalone po kasacie klasztoru pw. św. Jacka w Warszawie, która miała miejsce po powstaniu styczniowym. Swoje wysiłki na rzecz ratowania świadectw przeszłości o. Podlewski opisał na wewnętrznej stronie okładki jednego z rękopisów poddanych konserwacji – księgi pt. Historia o św. Dominiku i zakonie jego, cz. 1 (sygn. 528/3/562). Niestety, duża część zbiorów uległa znacznemu uszkodzeniu lub całkowitemu zniszczeniu wskutek złych warunków, w jakich były przechowywane przed przewiezieniem ich do Galicji.

Kolekcja rękopisów bibliotecznych w obecnym kształcie powstała na początku lat pięćdziesiątych XX w., w trakcie prac porządkowych prowadzonych w krakowskiej bibliotece dominikanów przez o. Pawła Kielara OP, który łączył obowiązki bibliotekarza i archiwisty Prowincji. Scalił on rękopisy biblioteczne przechowywane dotychczas w Krakowie z tymi, które zostały przywiezione z Lwowa (po zamknięciu klasztoru dominikanów przez Sowietów w 1946 r.), a następnie z Raciborza. Ogromny zbiór został podzielony na trzy odrębne kolekcje: rękopisów średniowiecznych, nowożytnych i liturgicznych. Wszystkie trzy zbiory zostały zinwentaryzowane i przekazane do Archiwum Polskiej Prowincji Dominikanów.

Wśród manuskryptów tej kolekcji dominują materiały z zakresu filozofii i teologii a szczególnie traktaty teologiczne przygotowywane według metody i dzieł św. Tomasza z Akwinu. Rękopisy te są związane z działalnością ważnych ośrodków studiów dominikańskich na obszarze staropolskiej Rzeczypospolitej: Krakowa, Warszawy, Lwowa, Pińska, Podkamienia, Żółkwi, Konstantynowa, Mińska i Nowogródka. Licznie reprezentowane są także materiały kaznodziejskie. Oprócz kazań dominikańskich, stanowiących większość zbiorów, zdarzają się także kazania spoza tego kręgu, jak szesnastowieczny zbiór kazań ze Śląska w języku czeskim (sygn. 528/3/0/-/372). Kolejną znaczną grupę tematyczną stanowią materiały związane z nauczaniem retoryki, tzw. sylwy retoryczne. Pochodzą one nie tylko z klasztorów braci kaznodziejów, lecz także z kolegiów jezuickich i klasztorów innych zakonów. Rękopisy te stanowią cenny materiał do badań nad nowożytnym szkolnictwem zakonnym, głównie dominikańskim, ale mogą być także źródłem do historii umysłowości w Rzeczypospolitej Obojga Narodów w XVII i XVIII w.

W trakcie realizacji projektu w br. poddano konserwacji zabezpieczającej 123 księgi rękopiśmienne datowane na lata 1557–1945. Tegoroczny projekt stanowi kontynuację programu konserwatorskiego opracowanego i zrealizowanego w latach 2016–2021 dla 665 ksiąg z tej kolekcji, co stanowi około 2/3 całego zespołu.

Rękopisy poddane pracom konserwatorskim z zakresu konserwacji zachowawczej stanowią zbiór ksiąg wykonanych w różnej technice i technologii warsztatowej, w różnym miejscu i czasie. Cechuje je odmienna forma, konstrukcja, stylistyka oraz jakość wykonania. Manuskrypty różnią się wymiarem, rodzajem papieru (czerpany, maszynowy, różny rodzaj, kolor, gramatura), mediami (różne rodzaje i kolory atramentu, tusz, ołówek), budową bloku (różna ilość kart w składkach, różne rodzaje szycia, karty w składkach bez oprawy) oraz rodzajem i sposobem wykonania oprawy. Rękopisy oprawione są w skórę, pergamin, półskórek, półpłótno, płótno; występują też oprawy broszurowe. Kilka spośród manuskryptów zachowanych jest bez oprawy – występują one w postaci luźnych składek lub zszytych bloków. Czterdzieści rękopisów poddano w przeszłości reperacjom i wykonano nową oprawę. Do części manusktyptów dołączone są załączniki w postaci fragmentów rękopisów, obrazków, grafik, obrazków świętych i papierowych zakładek. W kilku księgach zostały zachowane miedzy kartami fragmenty zasuszonych roślin, opłatki, szkice, wycinanki rękopisów, druków itp.

W trakcie prowadzonych prac konserwatorskich zostały oczyszczone wszystkie z 123 rękopisów wraz z ich okładkami (119 okładek, 23 545 kart). Odkurzenie obiektów przyczyni się nie tylko do poprawy ich stanu zachowania, ale także zapobiegnie narażaniu pracowników i użytkowników Archiwum na kontakt z czynnikami alergennymi i chorobotwórczymi. W procesie odkurzania kart usunięto zasuszone owady, drobinki wosku, włosy ludzkie, skorodowane szpilki, zakwaszone przekładki, zasuszone rośliny, piasek, sproszkowany papier i skórę. Zanieczyszczenia z kilku rękopisów zachowano do celów badawczych dotyczących szkodliwego oddziaływania różnego rodzaju zanieczyszczeń na archiwalia wykonane z materiałów organicznych, a także do celów edukacyjnych uzasadniających konieczność systematycznego odkurzania materiałów archiwalnych.

Po odkurzeniu, wyprostowano wszystkie zagięcia papieru w celu umożliwienia bezpiecznego manewrowania kartami podczas udostępniania i kopiowania. W trakcie prostowania usunięto zabrudzenia zgromadzone pod zgięciami papieru, co zminimalizowało ryzyko transmisji zanieczyszczeń i uszkodzenia aparatury optycznej urządzeń kopiujących. W trakcie procesu odkurzania i prostowania zagięć podklejono oderwane lub naderwane fragmenty kart z naniesionym tekstem, dzięki czemu zachowano ciągłość informacji.

Po wykonaniu prac konserwatorskich wszystkie rękopisy umieszczono w zaprojektowanych i wykonanych na wymiar opakowaniach ochronnych. Opakowania sporządzono z materiałów atestowanych (o jakości archiwalnej), dedykowanych do długoterminowego przechowywania materiałów archiwalnych. Bloki ksiąg zachowane bez oprawy, okładki zachowane luzem oraz rękopisy w bardzo zniszczonej oprawie zabezpieczono pomiędzy kształtkami z kartonu muzealnego i w koszulce z papieru bezkwasowego (banderoli) przewiązanej tasiemką. Karty rękopisów zachowane luzem (oderwane od bloku) i załączniki do rękopisów (zachowane pomiędzy kartami) umieszczono w koszulach z papieru bezkwasowego.

Zabezpieczone manuskrypty zostały umieszczone w tekturowych pudłach o konstrukcji szczękowej. W ten sposób bloki rękopisów i ich oprawy zabezpieczono przed dalszymi uszkodzeniami, a jednocześnie zapewniono łatwą i bezpieczną relokację obiektów. Księgi zostały ułożone w magazynach w pozycji leżącej, dzięki czemu zatrzymano proces deformacji bloków i opraw, jak miało to miejsce dotychczas, gdy obiekty stały na półkach regałów w układzie pionowym (tzw. bibliotecznym). Wykonawcami prac konserwatorskich byli Małgorzata Bochenek, Irena Grudnik-Kolofotias oraz Marek Ciesielczyk.

Konserwacja zachowawcza dominikańskich manuskryptów już po raz drugi została dofinansowana przez Naczelną Dyrekcję Archiwów Państwowych. Wcześniej, w 2021 r. NDAP udzieliła wsparcia na realizację projektu pod nazwą „III etap konserwacji zachowawczej oraz przygotowanie i udostępnienie w Internecie inwentarza elektronicznego zbioru rękopisów bibliotecznych nowożytnych z zasobu Archiwum Polskiej Prowincji Dominikanów”. Jednym z efektów ówczesnych prac był elektroniczny inwentarz archiwalny zespołu „Zbiór rękopisów bibliotecznych nowożytnych”, wygenerowany w systemie ZoSIA. Został on udostępniony na stronie internetowej: www.archiwum.dominikanie.pl oraz w serwisie Szukaj w Archiwach.

Zapraszamy do obejrzenia w galerii pod artykułem przykładowych fotografii rękopisów poddanych konserwacji w 2023 r.