Zakończyły się prowadzone od początku sierpnia br. w Archiwum Polskiej Prowincji Dominikanów w Krakowie prace w ramach projektu II etap konserwacji zachowawczej oraz przygotowanie i udostępnienie w Internecie pierwszej części inwentarza elektronicznego średniowiecznych dokumentów pergaminowych z zasobu Archiwum Polskiej Prowincji Dominikanów. Polska Prowincja Dominikanów otrzymała na ten cel dofinansowanie ze środków Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych.
Dzięki uzyskanej dotacji mogliśmy przeprowadzić prace konserwatorskie i inwentaryzacyjne w kolekcji archiwalnej Zbiór dokumentów pergaminowych Prowincji Polskiej Zakonu Kaznodziejskiego i klasztoru krakowskiego z lat 1227–1894.
W trakcie realizacji projektu w br. poddano konserwacji zabezpieczającej 76 dyplomów pergaminowych z lat 1331–1474 oraz dowieszonych do nich 33 pieczęci. Tegoroczny projekt stanowi kontynuację programu konserwatorskiego opracowanego i zrealizowanego w 2014 roku dla pierwszych 86 najstarszych dokumentów pergaminowych z zasobu Archiwum Polskiej Prowincji Dominikanów w Krakowie (dalej APPD). Celem prac konserwatorskich prowadzonych w bieżącym roku było przygotowanie dokumentów pergaminowych do procesu digitalizacji, udostępniania oraz do długoterminowego przechowywania. Konserwatorzy uwzględnili życzenie Archiwum, aby przeprowadzić zabiegi stabilizujące stan zachowania obiektów przy ograniczonej do minimum ingerencji w zabytkową strukturę podłoży i mediów. Jednym z powodów tej decyzji jest brak kompleksowego opracowania merytorycznego oraz technologicznego całego zbioru dokumentów pergaminowych. Zachowanie indywidualnego charakteru każdego dokumentu jak również śladów dokumentujących historię warunków przechowywania wszystkich dokumentów tworzących zasób APPD umożliwi przeprowadzenie przyszłych interdyscyplinarnych badań naukowych dla całej kolekcji.
Po przeprowadzeniu prac przygotowawczych konserwatorzy przystąpili do właściwej konserwacji zachowawczej dokumentów i pieczęci. Pierwszym zabiegiem przeprowadzonym na pergaminach było oczyszczenie lic i odwroci z różnego rodzaju zanieczyszczeń powierzchniowych. Kolejnym zabiegiem było prostowanie pergaminów zachowanych w postaci złożonej. Następnie wszystkie rozprostowane dokumenty stabilizowano przez okres kilku tygodni w „systemie kanapkowym”, pomiędzy arkuszami miękkiego filcu. Podczas wykonanego zabiegu udało się rozprostować większość silnie skurczonych i zesztywniałych pergaminów, wyprostować zagięte narożniki i krawędzie oraz osłabić sfałdowania występujące na polu tekstu. W przypadku pergaminów uszkodzonych strukturalnie – zachowanych w fazie destrukcji (zalanych lub silnie zawilgoconych, nadpalonych, pokurczonych, odkształconych) udało się tylko częściowo zminimalizować powstałe deformacje i odkształcenia.
Prace konserwatorskie z pieczęciami woskowymi rozpoczęto od procesu oczyszczenia i stabilizacji masy woskowej. Następnie przystąpiono do wykonania prób scalenia misek pieczęci zachowanych we fragmentach. Do połączenia luźnych fragmentów miski wybrano metodę punktowego łączenia poprzez stopniowe, kontrolowane rozgrzewanie masy woskowo-żywicznej. W przypadku pieczęci dowieszonej do dokumentu o sygn. 120 (DokKr 113), nie zdecydowano się na połączenie reliefu z miską. Zadecydowano, że z powodu zaawansowanej degradacji masy woskowej miski (łuszczenie, płatkowanie, przesuszenie, kruchość) jak również ze względu na bardzo duże ubytki masy misy pieczętnej istniało duże ryzyko powstania nieuniknionych, dodatkowych uszkodzeń.
Prace konserwatorskie z metalowymi pieczęciami papieskimi (bullami) ograniczono do oczyszczania mechanicznego z zanieczyszczeń powierzchniowych. Stabilny stan zachowania metalu pozwolił na uniknięcie konieczności przeprowadzania zabiegów chemicznych. Konserwacji poddano także wiązadła (np. sznury pieczętne czy nitki) i woreczki wykonane z tkaniny lub pergaminu.
Po wykonanych pracach konserwatorskich wszystkie dokumenty umieszczono w zaprojektowanych i wykonanych na wymiar opakowaniach ochronnych. Opakowania wykonano z materiałów atestowanych o jakości archiwalnej, dedykowanych do długoterminowego przechowywania obiektów zabytkowych na podłożu z papieru i skóry. Każdy dokument umieszczono na podkładce zabezpieczającej wykonanej z kartonu muzealnego. Do kartonu przyklejono indywidualne ograniczniki stabilizujące pergamin, pieczęć, wiązadła oraz woreczki. Pergaminy ustabilizowano przy pomocy prostokątnych (otwieranych) kształtek wykonanych z folii poliestrowej. Pieczęcie woskowe i metalowe unieruchomiono przy pomocy półksiężyców wyciętych z kartonu muzealnego. Końcówki nici oraz silnie uszkodzone paski pergaminowe zabezpieczono kształtkami z poliestru. Zamocowane na podkładkach dokumenty pergaminowe umieszczono w tekturowych pudłach o konstrukcji szczękowej z wzmocnionymi ściankami bocznymi lub w pudłach z luźnym wiekiem. Wykonany montaż obiektów na podkładkach kartonowych wyposażonych w ograniczniki zapobiega przemieszczaniu się wewnątrz pudła oraz umożliwia korzystanie z dokumentów bez konieczności ich dotykania. Estetyka montażu daje możliwość eksponowania obiektów na pokazach archiwalnych oraz na wystawach czasowych.
Obok konserwacji w ramach projektu został również opracowany inwentarz elektroniczny pierwszych 167 dokumentów pergaminowych. Objął on wszystkie dyplomy pergaminowe poddane dotychczas konserwacji. Inwentarz został przygotowany w Zintegrowanym Systemie Informacji Archiwalnej ZoSIA, do którego nasze Archiwum należy od 2018 r.
Przygotowanie nowego inwentarza jest palącą koniecznością. Pierwszy całościowy katalog pergaminów został opracowany przez dr Kazimierza Kaczmarczyka latach 1943-1944 w języku łacińskim. Streszczenia dokumentów często są niejasne czy wręcz niezrozumiałe nawet dla osób dobrze znających łacinę. Próba poprawienia tego katalogu podjęta w Archiwum Polskiej Prowincji Dominikanów w początkach XXI w. nie spełniła pokładanych w niej nadziei. Sprowadziła się ona do wpisania na komputerze opisów katalogowych K. Kaczmarczyka i do kolejnej zmiany sygnatur.
Inwentarz przygotowany w trakcie obecnego projektu zawiera regesty (streszczenia) w języku polskim na tyle obszerne, aby przedstawić główne treści dokumentu. Z opisów będą mogli korzystać nie tylko specjaliści lecz także badacze regionalni, czy osoby zainteresowane badaniami rodzinnymi i genealogicznymi. W czasie przygotowywania regestów wyjaśniło się jak pewne dokumenty, nie mające związku z zakonem. Dominikanów, trafiły do zbioru przechowywanego w klasztorze krakowskim. Tak było na przykład z dokumentem Kazimierza Wielkiego wydanym w 1336 r. dla Mikołaja Wierzynka oraz jego transumptem wydanym w 1386 r. przez królową Jadwigę (zob. Elektroniczny inwentarz archiwalny zespołu Zbiór dokumentów pergaminowych Prowincji Polskiej Zakonu Kaznodziejskiego i klasztoru krakowskiego, sygnatura 528/1/86 i 528/1/92). Okazało się, ze oba dokumenty zostały podarowane klasztorowi przez Jana Pileckiego, wojewodę krakowskiego w 1464 r. (528/1/155).
W trakcie prac nad inwentarzem natknęliśmy się na trudności metodologiczne szczególnie w odniesieniu do dokumentów sądowych. Otóż niektórzy sędziowie ziemscy w okresie średniowiecza antedatowali dokumenty. Wystawiali je nie w z datą wykonywania swojej czynności, ale pod datą czynności prawnej opisanej w dokumencie. Było to kilka, kilkanaście a czasem nawet kilkadziesiąt lat wcześniej. Odeszliśmy od praktyki przyjętej na ogół przez wydawców dokumentów sądowych i inwentaryzowaliśmy je pod właściwą datą wystawienia dokumentu. Jeśli ustalenie jej nie było możliwe, przyjmowaliśmy datę przybliżoną. Pociągnęło to jednak za sobą kolejną zmianę sygnatur. Dzięki systemowi ZoSIA badacz znający którąkolwiek z dotychczasowych sygnatur bez trudu odnajdzie poszukiwany dokument.
Elektroniczny inwentarz zbioru pergaminów obejmujący sygnatury 528/1/1 – 528/1/167 wygenerowany w systemie ZoSIA jest udostępniony tutaj a wkrótce będzie dostępny także w serwisie Szukaj w Archiwach: https://www.szukajwarchiwach.gov.pl/. Zapraszamy do zapoznania się z inwentarzem i podzielenia się z nami uwagami na temat opisów. Do przesłania uwag prosimy skorzystać z formularza kontaktowego na stronie internetowej APPD: https://archiwum.dominikanie.pl/kontakt/
W przyszłym roku planujemy zakończenie inwentaryzacji średniowiecznej części Zbiór dokumentów pergaminowych Prowincji Polskiej Zakonu Kaznodziejskiego i klasztoru krakowskiego w systemie ZoSIA i jej udostępnienie w Internecie. W kolejnych latach planujemy także kontynuowanie prac konserwatorskich oraz przygotowanie projektu digitalizacji pergaminów zgodnie z Katalogiem dobrych praktyk archiwalnych.
Zapraszamy do obejrzenia przykładowych fotografii pergaminów poddanych konserwacji w 2020 r. w galerii pod artykułem. Aby powiększyć, proszę kliknąć interesujące zdjęcie.
