Historia i zasób

Przez setki lat – aż do okresu zaborów – funkcje najważniejszego klasztoru dominikanów, siedziby kolejnych prowincjałów oraz studium generalnego spełniał klasztor św. Trójcy w Krakowie. Jego archiwum stanowiło podstawę późniejszego archiwum głównego prowincji. W pierwszych wiekach działalności zakonu nie można jednak mówić o istnieniu archiwów klasztornych we współczesnym znaczeniu tego słowa – jako osobnego pomieszczenia lub instytucji. W średniowieczu dominikanie przechowywali bulle, przywileje i korespondencję w skrzyniach. Zachowywali ponadto odręczne dzieła współbraci, jednak w sposób wybiórczy – w zależności od bieżących potrzeb związanych ze sprawami prawno-kanonicznymi, zarządzaniem majątkami czy działalnością na polu teologii, filozofii i liturgii. Po śmierci zakonników trafiały do bibliotek klasztornych, służąc kolejnym pokoleniom kaznodziejów i uczonych; stąd też współcześnie określane są jako tzw. rękopisy biblioteczne. 

Najstarszy zachowany do dzisiaj kopiariusz dokumentów klasztoru krakowskiego sporządzony został w 1531 roku. Na przełomie XVI i XVII w. tendencje separatystyczne klasztorów ruskich doprowadziły do ich procesu z prowincją polską, co miało wpływ na zapoczątkowanie badań historycznych w oparciu o materiały archiwalne zgromadzone w Krakowie. Samo sformułowanie „archivio communi provinciae” („wspólne archiwum prowincji”) po raz pierwszy pojawiło się w aktach kapituły generalnej dominikanów w Wenecji w 1592 roku. Kolejne kapituły polecały braciom bezpieczne przechowywanie przywilejów, bulli i akt procesów, spisywanie źródeł do historii prowincji oraz tworzenie inwentarzy dóbr ruchomych i nieruchomych, których duplikaty miały trafiać do centralnego archiwum prowincji. Ostateczne prawne ustanowienie archiwów prowincji miało miejsce na kapitule generalnej w Rzymie w 1756 roku. Wkrótce potem generał zakonu zlecił jednemu z ojców przeprowadzenie kwerendy na temat Męczenników Sandomierskich, ze względu na plany ich formalnej beatyfikacji. Polscy dominikanie zostali także zobowiązani do skatalogowania archiwum. Z inwentarza z 1766 r. wynika, że archiwum prowincji polskiej przechowywano wówczas w bibliotece klasztoru. W XVIII w. ożywiły się także badania nad historią prowincji oraz doszło do częściowej centralizacji archiwów klasztornych, w wyniku której w Krakowie zgromadzono szczątkowe akta staropolskie niektórych konwentów.

W okresie zaborów doszło do upadku prowincji polskiej. W drugiej połowie XIX w. dominikanie prowadzili działalność głównie na terenie zaboru austriackiego, gdzie już wcześniej utworzono prowincję galicyjską z siedzibą we Lwowie. Historyczne materiały dotyczące prowincji polskiej w dalszym ciągu przechowywano jednak w Krakowie. Z inwentarza klasztoru z 1820 r. dowiadujemy się, że archiwum znajdowało się już w odrębnym pomieszczeniu, przylegającym do obecnego atrium, czyli sieni gotyckiej.

Kościół i klasztor dominikanów spłonęły w czasie wielkiego pożaru Krakowa 18 lipca 1850 roku. Walerian Kalinka, Ambroży Grabowski oraz korespondenci „Czasu” wkrótce potem pisali, że ofiarą płomieni padły dyplomy pergaminowe i antyfonarze, przekonani, że znajdowały się wówczas w bibliotece. W rzeczywistości jednak archiwum ocalało z pożaru, choć informacje o jego zniszczeniu podawane będą jeszcze w niektórych publikacjach naukowych w drugiej połowie XX wieku. Po pożarze archiwum przeniesiono do nowej biblioteki. W latach sześćdziesiątych XIX w. odwiedzili je ks. Beda Dudik, badający archiwa galicyjskie, a także Colmar Grünhagen, poszukujący źródeł do historii Śląska. Na przełomie XIX i XX w. archiwum opiekował się br. Kazimierz Jucewicz, a w drugiej dekadzie XX w. prac porządkowych podjął się o. Jacek Woroniecki. W tym okresie archiwaliami zaczęło interesować się także liczne grono historyków, np. Stanisław Tomkowicz, Leonard Lepszy i ks. Jan Fijałek.

W 1927 r. przywrócona została prowincja polska dominikanów, a bracia zgromadzeni na kapitułach prowincjalnych zwrócili uwagę na potrzebę lepszego zorganizowania i ochrony archiwum krakowskiego. W 1937 r. materiały archiwalne przeniesiono do odrębnego magazynu. W czasie II wojny światowej krakowskie dyplomy pergaminowe zostały wywiezione do Lublina, a następnie przejęte przez niemieckie władze okupacyjne i przetransportowane do Archiwum Państwowego w Krakowie. Odzyskano je dopiero w 1947 roku. W tym samym roku zaczęto organizować Archiwum Polskiej Prowincji Dominikanów w obecnym kształcie. Jego zasób znacznie się powiększył dzięki przywiezieniu materiałów z likwidowanych klasztorów na Kresach południowo-wschodnich. Prowincjał polecił ponadto wszystkim klasztorom, by do archiwum prowincji przekazano materiały archiwalne powstałe do końca XIX wieku. Cezura ta została przesunięta następnie do 1927 roku. W archiwum podjęto szerokie prace porządkowe i inwentaryzacyjne, z czasem zaczęto także kolekcjonować mikrofilmy i fotokopie archiwaliów dominikańskich z innych archiwów państwowych i kościelnych w Polsce i za granicą. Od momentu powołania Archiwum Prowincji urząd archiwisty prowincji pełnili ojcowie: Robert Świętochowski, Paweł Kielar, Zygmunt Bruno Mazur i Jan Andrzej Spież. Od 2009 r. funkcję tę sprawuje o. Ireneusz Wysokiński.